Để có hứng thú trong khi học bài này, bạn nên
đọc lướt qua từ trên xuống dưới một lần, rồi hãy bắt tay vào việc nghiên cứu từ
đầu đến cuối...
Sự định
hình Là một khái niệm thuộc phạm trù tâm lý trong đó những hình ảnh được nhận
thức như một mô hình hoặc như một tổng thể. Trong thơ ca nó được gọi là sự định
hình và nó bao hàm sự phát triển một mô hình hoặc tạo nên sự hòa hợp về màu sắc,
từ những hình ảnh rời rạc hoặc những bộ phận riêng rẽ.
Nếu như
hình thức là vẻ ngoài của một bài thơ, thì sự định hình là một quá trình xây dựng
nên mô hình hoặc nội dung của bài thơ, từ những hình ảnh hoặc những ý tưởng rời
rạc được liên kết lại với nhau một cách chặt chẽ.
Những ý
tưởng bạn góp nhặt được như: sự ghi chép nhật ký; sự hình thành một danh sách
những gì đã thu góp; và sự mô tả những gì bạn đã góp nhặt, sẽ dẫn đến sự định
hình cho bài thơ của bạn.
Từ khởi
đầu cho tới cuối của việc sáng tác một bài thơ, bạn phải trải qua quá trình xem
xét những gì đã viết ra, rồi sửa đi sửa lại nhiều lần, để tìm ra hình tượng và
động lực của bài thơ hoặc những ý niệm của nó. Mỗi sự xem xét lại ở lần sau, sẽ
giúp bạn dần dần tìm ra mô hình trong bài thơ của bạn.
Phần Thực
Hành:
Bạn bắt
gặp ánh mắt của một người nào đó trên màn ảnh, trong một tạp chí, hay của một
con người thật ngoài đời; ánh mắt đó đã để lại trong tâm thức bạn một ý tưởng,
nó thôi thúc bạn phải trải ra trên giấy những dòng thơ.., chẳng hạn:
1/ Sự lưu giữ trong hồi ức hoặc trong nhật ký
của bạn:
Một ánh
mắt buồn hiu hắt trên một khuôn mặt già nua, dáng đi thất thểu và chiếc áo bạc
màu của người đó... lưu ký lại trong tâm trí bạn một nỗi niềm thương cảm
2/ Sự hình thành một danh sách:
Một ánh mắt già nua bên đường nhìn tôi buồn
bã
Tôi thấy người đó có dáng đi thất thểu
Chiếc áo bạc màu bởi đã cũ nhàu theo năm
tháng
3/ Sự diễn tả những điều đã góp nhặt:
Ngay
trong phần hình thành bản danh sách đã có sự diễn tả thêm cho những gì ta liệt
kê, và xem xét lại bản liệt kê đó, ta thêm phần diễn tả cho rõ nét, bạn cũng có
thể gởi gắm vào đó mối suy tư trăn trở của bạn. Bây giờ cũng là lúc bạn cần đọc
đi đọc lại nhiều lần các dòng trên bản liệt kê của bạn, tìm ra những từ phát ra
âm thanh nghe giống nhau để có thể sử dụng nó trong việc gieo vần; hoặc phát hiện
ra những từ phát ra âm thanh không thuận tai, rồi thay đổi nó bằng từ khác sao
cho nghe mượt mà; đồng thời, tìm những từ sao cho những câu thơ được gắn kết với
nhau ở những từ có cùng một vần(ví dụ như “hắt” và “mắt”)
Buổi trưa đó, bầu trời hiu hắt
Bên vệ đường, một ánh mắt già nua
Ôi, đôi mắt có nỗi gì chua xót
Tôi thấy người trong dáng đi thất thểu
Từng đốt xương như rệu rã cả rồi
Chiếc áo bạc màu trơ vai gầy khô khốc
Áo cũ nhàu theo năm tháng phong sương
*Sem xét
lại lần 2: đọc đi đọc lại nhiều lần để tìm ra các từ cần thay đổi sao cho những
dòng ta đã viết trở nên có vần có điệu một cách nhịp nhàng hơn
Buổi trưa đó, bầu trời hiu hắt
Bên vệ đường, một ánh mắt già nua
Ôi, đôi mắt có nỗi gì chua xót
Cõi lòng ta đắng đót giấu lệ rơi!
Tôi thấy người trong dáng đi thất thểu
Từng đốt xương như rệu rã cả rồi
Nét cằn cỗi hằn sâu theo chân bước
Nước mắt tôi rươm rướm tự khi nào...
Áo cũ nhàu trơ vai gầy, miếng vá
Người rao bán vài con cá, con tôm
*Xem xét
lại lần 3:
Tới giai
đoạn này, bài thơ đã được định hình rõ ràng cụ thể, đó là mô hình về một người
già nghèo khổ phải lam lũ kiếm sống giữa một thành phố hoa lệ. Lúc này, bạn rất
cần đọc đi đọc lại từ trên xuống dưới nhiều lần, để tìm ra những chỗ cần thay đổi,
như: những từ sao cho giữa 3 khổ thơ trên có một sự chuyển mạch một cách mượt
mà và liên tục; đồng thời, bạn có thể thêm
những dấu chấm câu để làm nổi bật ý nghĩa mà bạn muốn chuyển tải trong
bài thơ
Buổi trưa đó, bầu trời hiu hắt
Bên vệ đường, một ánh mắt già nua
Ôi, đôi mắt có nỗi gì chua xót
Cõi lòng ta đắng đót giấu lệ rơi!
ở khổ
thơ này ta đã gieo vần cho nó với các cặp từ có vần giống nhau là: “hắt” và mắt,
“nua” và “chua”, “xót” và “đót” từ cuối cùng của khổ thơ là “rơi”, vậy ta hãy cố
gắng chỉnh sửa câu đầu tiên của khổ thơ thứ hai sao cho có một từ ăn vần với nó
Người tả tơi trong dáng đi thất thểu
Từng đốt xương như rệu rã cả rồi
Nét cằn cỗi hằn sâu theo chân bước
Nước mắt tôi rươm rướm tự khi nào...
Ta có thể
dùng từ “tơi” cùng vần với từ “rơi”, và chỉnh sửa đôi chút để dòng thơ đầu tiên
của khổ thơ thứ hai này được gắn kết chặt chẽ với khổ thơ thứ nhất. Ở khổ thơ
này, ta thấy các cặp từ có vần tương tự giống nhau như: “thểu” và “rễu”, “rồi”
và “cỗi”, “bước” và “nước”; giả sử bạn có thể tìm thấy được từ có phần giống hệt
nhau thì rất tốt, tuy nhiên nếu ta đọc đi đọc lại nhiều lần mà cảm thấy âm
thanh nhịp điệu đã hài hòa rồi thì không cần phải thay đổi nữa
Áo cũ nhàu trơ vai gầy, miếng vá
Người rao bán vài con cá, con tôm
Tiếng rao khàn, trầm buồn nghe mòn mỏi
Chẳng có người mua, chợ vắng tanh rồi!
Từ “áo” ở
đầu khổ thơ thứ ba này có thể coi như ăn vần với từ cuối của khổ thứ hai là
“nào”, nó giúp cho sự chuyển mạch giữa các khổ thơ có âm thanh và tiết tấu liên
tục một cách chặt chẽ. Từ “vá” và từ “cá” của hai câu đầu trong khổ thơ này ăn
vần với nhau rất tốt; thực sự, khởi đầu ta chưa biết là cụ già đó đang bước đi
thất thểu vì cái gì và đang đi đâu, tới chỗ này mới dần hiện ra hình ảnh cụ già
đi bán cá: đây là một trong những cách sáng tạo đẩy những câu thơ từ những cảm
hứng ban đầu đi tới một hướng thật bất ngờ mà ngay cả người làm thơ cũng không
ngờ trước. Câu 3 và câu 4 không có từ nào ăn vần với nhau; nhưng có thể nói dấu
hỏi của từ “mỏi” và “chẳng” cũng giúp tạo nên sự hài hòa về âm thanh và nhịp điệu.
Thơ tự do không có sự ràng buộc về vần như các thể thơ khác, quan trọng nhất là
ý tưởng của bài thơ đã được làm nổi bật với những âm thanh và nhịp điệu hài hòa
xuyên suốt mạch thơ.
*Xem xét
lại lần 4, lần 5... lần 6...
Bạn có để
ý thấy trong bài thơ trên có 2 dòng thơ cùng có từ “rồi” ở cuối dòng, nếu để vậy
thì bài thơ nghe không được hay lắm; ta nên chỉnh sửa một chút ở câu cuối của
khổ thơ thứ ba, chẳng hạn:
Áo cũ nhàu trơ vai gầy, miếng vá
Người rao bán vài con cá, con tôm
Tiếng rao khàn, trầm buồn nghe mòn mỏi
Chẳng có người mua, chợ đã vắng tanh!
Bạn sẽ
hoàn thành bài thơ khi bạn cảm thấy hài lòng về mọi mặt, cả hình thức lẫn nội
dung của bài thơ.
Giả sử,
bạn muốn viết bài thơ của bạn theo thể lục bát thì trong quá trình xem xét danh
sách những hình ảnh bạn góp nhặt được lúc ban đầu, bạn phải tìm từ ngữ để gieo
vần, cũng như phải tính đến số từ trong mỗi dòng thơ theo đúng luật định của
thơ lục bát. Dưới đây là một ví dụ minh họa:
Ta đã có
danh sách:
Một ánh mắt già nua bên đường nhìn tôi buồn
bã
Tôi thấy người đó có dáng đi thất thểu
Chiếc áo bạc màu bởi đã cũ nhàu theo năm
tháng
*Xem xét
lần 1:
Ta phải
định hình và chỉnh sửa danh sách trên theo luật thơ lục bát; nghĩa là phải tạo
cho được câu mở đầu bài thơ với 6 từ, và viết nó ra theo luật bằng-trắc:
Buổi trưa hiu hắt nắng buồn
Tiếp đó,
câu thứ hai trong cặp lục bát đầu tiên này phải có 8 từ và từ thứ 6 của nó phải
có vần “uồn”: hoặc một từ có vần tương tự:
Buổi trưa hiu hắt nắng buồn
Già nua một bóng bên đường đợi ai
Tôi thấy người đó có dáng đi thất thểu
Chiếc áo bạc màu bởi đã cũ nhàu theo năm
tháng
*Xem xét
lần 2:
Buổi trưa hiu hắt nắng buồn
Già nua một bóng bên đường đợi ai
Bóng gầy như giọt sương phai
Ẩn sau chiếc áo vá vai bạc màu
Tôi thấy người đó có dáng đi thất thểu
*Xem xét
lần 3:
Buổi trưa hiu hắt nắng buồn
Già nua một bóng ven đường đợi ai
Bóng gầy như giọt sương phai
Người trong chiếc áo vá vai bạc màu
Mắt người đượm nét van cầu
Tiếng rao khàn mỏi chìm đâu mất rồi
Chợt như trượt xuống chân đồi
Người đi từng bước rã rời gian nan
Chợ trưa vắng khách dần tan
Rổ thưa còn đấy mấy con cá buồn
*Xem xét
lần 4, 5, 6...
Bây giờ
là lúc viết lời kết cho bài thơ, và thêm những dấu ngắt câu hoặc chia bài thơ
ra từng khổ thơ khác nhau để làm rõ những ý tưởng của bài thơ
Buổi trưa hiu hắt nắng buồn
Già nua một bóng ven đường đợi ai
Bóng gầy như giọt sương phai
Người trong chiếc áo vá vai bạc màu.
Mắt người đượm nét van cầu
Tiếng rao khàn mỏi chìm đâu mất rồi
Chợt như trượt xuống chân đồi
Người đi từng bước rã rời gian nan!
Chợ trưa vắng khách hầu tàn
Rổ thưa trĩu nặng... mấy con cá buồn...
Lời rao như có như không
Rơi vào thăm thẳm mênh mông kiếp nghèo!...
Mời
xem bài kế tiếp: 7 ÂM ĐIỆU
